Zijn grote voetafdrukken mondiale misdaden geworden?

Rond 1985 gingen we door de duurzaamheidsbarrière

Het werken aan duurzaamheid heeft ernstige vertraging opgelopen. De aarde raakt intussen uitgeput door de groei van de wereldbevolking en de overconsumptie ofwel onze grote mondiale voetafdrukken. Er vallen reeds honderdduizenden doden en de schade is al enorm. Om het aantal slachtoffers en ook de materiële schade te beperken, en zelfs nieuwe oorlogen te voorkomen, zullen we spoedig over moeten gaan op een rechtvaardige quotering van de resterende mondiale bio-capaciteit, door een eerlijke rantsoenering van het gebruik van de mondiale landbouwgrond, fossiele energie, vlees, vis en andere schaarse goederen.(*)

Rond 1985 gingen we door de mondiale duurzaamheidsbarrière, zoals berekend door het Global Footprint Network in Californië, USA. Dat betekent dat we in die periode meer gingen gebruiken dan de aarde duurzaam kan opbrengen. Sinds die tijd leven we niet meer alleen van de rente die de natuur ons biedt, maar knabbelen we ook aan het natuurlijk kapitaal zelf. En zoals dat ook met geld op de bank gaat, loopt dan zowel de rente als het kapitaal terug; we boeren achteruit en de productiecapaciteit van de aarde wordt dus steeds minder. Die situatie wordt overshoot genoemd. We zijn nu ruim voorbij de mondiale duurzaamheidsbarrière geschoten. De mondiale overshoot is intussen al opgelopen tot ongeveer 50%, ofwel we gebruiken nu 1,5 aarde!1

De mondiale overshoot wordt veroorzaakt door de groei van de wereldbevolking en de groei van de Mondiale Voetafdrukken van de mensen in bijna alle landen van de wereld. Met de Voetafdruk kan het beslag op de ruimte van de aarde worden gemeten, van personen, maar ook van steden en landen. Dat de huidige overshoot-situatie een rampzalige ontwikkeling is, lijkt nog maar bij weinig mensen door te dringen. Als we met business as usual doorgaan raakt de aarde uitgeput en het klimaat gevaarlijk uit balans, en dan is er hier voor volgende generaties weinig lol meer te beleven. De natuur herstelt zich op den duur wel weer op de een of andere manier, maar voor de mens is het desastreus. Daarmee is gelijk duidelijk dat de milieubeweging een groene sociale beweging is die zich vooral het lot van de mensheid heeft aantrokken, en doorgaans verder kijkt dan de eigen grenzen en een paar regeerperiodes.

Aarde werd te klein
Al ongeveer in 1985 is de aarde voor ons te klein geworden. Dat blijkt uit de grafiek van de groei van de mondiale voetafdrukken, zoals gepubliceerd in het Living Planet Report 2010.2 Rond 1985 schoot de mensheid als het ware door de duurzaamheidsbarrière van de aarde. Er was echter geen harde knal te horen, zoals bij de geluidsbarrière, maar de gevolgen zijn dramatisch. Want sinds die tijd teren we langzaam maar zeker in, en we hebben de tering niet naar de natuurlijke nering gezet. We gingen meer gebruiken dan de aarde duurzaam kan produceren.

Sinds 1985 is de overshoot langzaam maar zeker gegroeid en omdat de rijke landen veruit de grootste voetafdrukken hebben, wordt steeds vaker gesproken over hun ecologische schuld. In het licht van de overshoot zijn grote voetafdrukken a-sociaal geworden. Landen met grote gemiddelde voetafdrukken kunnen aangeklaagd worden. Gezien de verschrikkelijke effecten van de overshoot is hier in feite sprake van een mondiale misdaad, zelfs een intergenerationele misdaad, omdat ook volgende generaties er de gevolgen van ondervinden. Ook grote persoonlijke voetafdrukken zullen tot een onrechtmatige daad bestempeld moeten worden en de grote vraag is hoe we dat het beste kunnen aanpakken.

We werden gewaarschuwd
We werden al geruime tijd geleden en herhaaldelijk gewaarschuwd: bijvoorbeeld door de Club van Rome met ‘Grenzen aan de groei’ (1972), met het VN-rapport ‘Our Common Future’ van de Brundtland-commissie (1987), de Millennium Assessment Reports en meer recentelijk de klimaatrapporten van het VN-Klimaatpanel. Bovendien zijn er stapels rapporten van instituten en universiteiten. Wellicht zag u ook de laatste uitzending over de Beagle, waarin prof. Rockström uit Zweden (Universiteit van Stockholm) een duidelijk schema liet zien van de planetaire grenzen en de mondiale overshoot.

We gedragen ons echter grotendeels zoals de kikker in het aansprekende voorbeeld dat ex-milieuminister Pieter Winsemius gebruikte en ook in klimaatfilm van Al Gore wordt gebruikt: als je een kikker in een bak heet water gooit, dan zal hij er onmiddellijk uit springen. Maar als je een kikker in een bak water zet, en het water langzaam opwarmt, dan blijft hij rustig zitten, zelfs tot het hem fataal wordt. Deze eigenschap lijkt ook bij mensen een rol te spelen; velen laten de berichten over de toekomst van de aarde ongeïnteresseerd over zich heen komen of sluiten zich ervoor af. Bovendien worden we met barbecues en kiloknallers, sport en (politieke) spelletjes lekker bezig gehouden.

We bleven niet allemaal stil zitten. Er is de laatste dertig jaar gelukkig wel het een en ander van de grond gekomen, door NGO’s, overheden en door het bedrijfsleven. En de vele duizenden mensen niet te vergeten die met duurzame leefstijlen gingen experimenteren. In het bedrijfsleven is Duurzaam of Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen hier en daar aardig gelukt, maar er is ook veel green washing. Er wordt moeizaam gewerkt aan duurzame transities en andere dure campagnes en processen, maar de resultaten zijn nog niet erg hoopgevend, zoals te lezen valt in het boek over duurzame transities ‘Terra Reversa’.3

Tegen de verdrukking in is er toch veel duurzaams ontwikkeld en daarom liggen er al vele oplossingen op de plank, en is het nu vooral een kwestie van opschalen. Denk bijv. aan alle vormen van duurzame energie, duurzaam bouwen en vervoer, de biologische landbouw en de lekkere alternatieven voor vlees, en zelfs voor duurzame renovatie van de bestaande bebouwing zijn er revolutionaire methoden ontwikkeld om ze tot zogenaamde passieve woningen (die nauwelijks energie vergen voor verwarming) om te toveren, zonder dat de mensen eruit hoeven.

Al 300.000 doden per jaar

Door allerlei oorzaken heeft het werken aan duurzaamheid met name in Nederland ernstige vertragingen opgelopen, ondanks vele mooie woorden, beloften, rapporten en convenanten. Zaken als oneerlijke concurrentie, bevoordeling van bestaande grote bedrijven, perverse subsidies, klimaatsceptici, maar ook het wegkijken, niet aandurven en gebrek aan de nodige informatie over de ernst van de situatie, spelen een rol. Met name bij de media zien we gebrek aan kennis over deze zaken; daar is bijscholing dringend gewenst. Intussen vallen er per jaar al 300.000 doden (tot nu toe voor 99% in arme landen) en is de jaarlijkse schade ruim $ 125 miljard door de gevolgen van de klimaatverandering. Dat staat te lezen in het rapport ‘The anatomy of a silent crisis’, dat ex-topman van de Verenigde Naties Kofi Anan samen met andere wetenschappers heeft uitgebracht en tot nu toe nauwelijks aandacht heeft gekregen.4 Wie de ‘tekenen des tijds’ goed verstaat (bijna elke week wel ergens op aarde extreem slecht weer), en de voorspellingen en waarschuwingen van klimaatwetenschappers als Crutzen, Hansen (van de NASA), Leemans en Vellinga kent, begrijpt dat we als mensheid in een zeer penibele situatie zijn beland. Zeker als je dit voegt bij het gegeven dat de structurele armoede op aarde zelfs is toegenomen ondanks de Millennium Development Goals.

Het begrip overshoot is wat abstract, maar geeft inzicht in de samenhang tussen de verschillende zogenaamde milieuproblemen waarmee we nu wereldwijd te kampen hebben, en maakt duidelijk dat er meer aan de hand is dan de opwarming van de aarde. De gevolgen van de overshoot-situatie zijn namelijk meervoudig; het heeft onder andere al geleid tot de vergaande overbevissing, de snelle klimaatverandering, het uitsterven van planten- en diersoorten, de degradatie en het verlies (o.a. door verwoestijning) van landbouwgrond en de versnelde kap van de laatste oerwouden. Elk punt is al een groot vraagstuk op zich, maar het feit dat ze nu allemaal tegelijk opspelen heeft ons in een unieke en tevens levensgevaarlijke fase in de ontwikkeling van onze cultuur gebracht. We zullen nu snel moeten handelen, voor het te laat is. In een recent artikel noemt Chris Hedges onze generatie de ‘Toekomst-eters’.5 Helaas is dat een zeer rake typering.

Voer voor juristen
Wat doen we in zo’n situatie? Eerst is een oproep aan het onderwijs, de media en de politici nodig om de prioriteiten in hun werk drastisch om te gooien. Duik in deze materie en ga ermee aan de slag. Iedereen dient te weten hoe slecht we ervoor staan. En met name de jongeren hebben er recht op te weten dat hun toekomst op het spel staat. Langer hierover zwijgen is zelfs misdadig. En met de kennis kan ieder zelf aan de slag gaan, want er ligt een taak voor iedereen, thuis, in het onderwijs en op het werk.

Voor de korte termijn is gewoon eerlijke concurrentie – een level playing field – in met name de landbouw, de energievoorziening en het vervoer hard nodig. Omdat politici geen uitvoering geven aan hun eigen uitgangpunt ‘de vervuiler betaalt’, worden bestaande belangen beschermd en duurzame innovatie ernstig gefrustreerd. Zie het pleidooi in de recente publicatie ‘Planet First!’.6

Om nog meer slachtoffers, grotere schade, ernstige conflicten en zelfs oorlogen te voorkomen, zullen we spoedig ook over moeten gaan op een meer juridische aanpak. Want, zoals al beschreven, zijn vele ontwikkelingen intussen als misdadig te bestempelen en is de ongelijke verdeling van de voetafdrukken een kwestie van mensenrechten geworden. Voldoende voer voor juristen dus.

Gelukkig zien we wereldwijd al meer activiteiten van juristen om die weg ook te bewandelen. Er wordt bijvoorbeeld gewerkt aan vormen van gelijke CO2-emissierechten, al dan niet verhandelbaar. Er zijn voorstellen om de vrije beschikbaarheid van voldoende drinkwater een mensenrecht te maken. Ook is er een initiatief om een schoon/veilig milieu als mensenrecht erkend te krijgen. En vanuit Engeland is mw. Polly Higgins actief om op VN-niveau ecologische wandaden, zoals het nu nog bouwen van kolencentrales, als ecocide te bestempelen.

Rechtvaardige quotering
Voor een duurzame en rechtvaardige wereld is natuurlijk ook een andere economie nodig. Een voorstel daarvoor is beschreven in de ‘Fair & Green Deal’, te vinden op www.platformdse.org. Een van de elementen van die andere economie is een rechtvaardige quotering. Voor producten die mondiaal ernstige knelpunten opleveren, zoals vlees en zuivel, landbouwgrond, vis en vliegreizen, zijn – om te beginnen – spoedig vormen van quotering nodig. Bijvoorbeeld aan de Universiteit van Groningen wordt daaraan gewerkt. Voor een rechtvaardige quotering van de CO2-uitstoot is al een heel systeem uitgewerkt in het boek over Klimaatdukaten van David Fleming.7 De meest ideale methode zou het quoteren van voetafdrukken zijn. Dan hou je een redelijke keuzevrijheid want producten en diensten zijn dan uitwisselbaar. Iemand die bijvoorbeeld erg van vlees houdt kan gerust vlees blijven eten, maar zal dan minder quotum overhouden voor auto rijden of een vliegreis. Bert Vink heeft daar een systeem voor ontwikkeld met Balansgeld, te vinden op de eerder genoemde site, onder Expert meetings en ‘One planet is the limit‘. Al deze ideeën voor quotering moeten nu snel op de politieke agenda komen.

Het is te hopen dat velen, en met name onze politici, spoedig inzien dat er nu radicale stappen gezet moeten worden om de precaire situatie waarin de aarde nu verkeert te verbeteren. Minimaal is nodig dat de overshoot snel wordt teruggedrongen, want we mogen volgende generaties zeker niet opzadelen met onze ecologische schuld.

(*) Dat betoogt Jan Juffermans, tot mei van dit jaar beleidsmedewerker mondiale duurzaamheid bij De Kleine Aarde in Boxtel en ‘footprintspecialist’.

1 Meer info op www.footprintnetwork.org
2 Living Planet Report 2010, gepubliceerd door het Global Footprint Network en het
Wereld Natuur Fonds, Gland/ Oakland 2010.
3 Terra Reversa, de transitie naar rechtvaardige duurzaamheid, door Peter Tom Jones
en Vicky De Meyere, EPO/Uitgeverij Jan van Arkel, Antwerpen/Utrecht 2009.
4 The Anatomy of a Silent Crisis, door Kofi Anan et al, Global Humanitarian Forum, Genève 2009.
5 Calling All Future-Eaters (2010), door Chris Hedges ;
zie http://www.truthdig.com/report/item/calling_all_future-eaters_20100719/
6 Planet First!, uitgave van INSID en de Nationale Postcode Loterij, Amsterdam 2010.
7 Energieslank leven met Klimaatdukaten; stapsgewijs minder energieverbruik voor allemaal, door David Fleming, Uitgeverij Jan van Arkel, Utrecht 2009.

Overdruk van website www.husserl.nl.  Jaargang 4, 12. december 2010.
Met toestemming van de auteur J. Juffermans en de  Edmund Husserl-Stichting

Vergelijkbare berichten